MK – НИ 002

Овој индикатор ги следи трендовите на озонските прекурсори: азотни оксиди, јаглеродмоноксид, метан и неметански испарливи органски соединенија, предизвикани од антропогените активности, при што секој прекурсор се мери според својот потенцијал за формирање на тропосферски озон.

Индикаторот, исто така, обезбедува информации за емисиите по сектори: енергетски индустрии, патен и друг вид на транспорт, индустрија (процеси и енергија), друго (енергија), фугитивни емисии, отпад, земјоделство и друго (неенергетски).

•   kt (NMVOC – еквивалент)

Каков прогрес е направен во редукција на вкупните емисии на загадувачките супстанци прекурсори на озонот во Република Северна Македонија?

Емисиите на прекурсорите на озон во 2020 година во однос на 1990 година се намалени кај азотните оксиди (NO_X) за 56%, кај неметанските испарливи органски соединенија (NMVOC) за 53%, јаглерод моноксид (CO) за 62%, а кај метанот (CH₄) во однос на 2018година се забележува пад за 5%.

Редукција на вкупните емисии на прекурсори на озонот се забележува особено во период 2011–2020 година поради намалувањето на емисиите на NOx и CO кои имаат најголем удел во вкупните емисии на прекурсори.

Намалувањето на NOx е како резултат на модернизацијатана РЕК Битола, пониска потрошувачката на јаглен и понискиот капацитет за работа на втората по големина електрана РЕК Осломеј (од 12 на 5 месеци и помалку), што се припишува на ограничени количини јаглен, додека намалувањето на CO е како резултат на намалена потрошувачка на фосилни горива.

Кај метанот се намалени емисиите од секторот енергетика заради намалена примена на фосилни горива и од земјоделие заради намалениот број на одгледуван добиток, шумски пожари и зафатнина на употребливо земјиште, но зголемени се емисиите од отпад заради зголемување на популацијата, потрошувачката моќ и бавната примена на стратегијата и легислативата за отпад.

Кои различни сектори и процеси имаат учество во емисиите на загадувачките супстанци кои се озонски прекуроси на озонот?

Во 2020 година вкупните национални емисии на супстанците кои предизвикуваат киселост изнесуваат 19.93 kt за NOx, 49.51kt за CO, 22.33kt за NMVOC и 61.84kt за CH₄.

Најголемиот дел од вкупните национални емисии има сектрот Енергетика, кој учествува преку 22% во емисиите на NOx преку производство на енергија, кај CO, NMVOC и CH₄ соучество на емисии од согорувачките процеси во домаќинствата и административните капацитети изнесува 68%, односно 25% кај NМVOC, додека во емисиите на метан со учество од 2%.

За Озонските прекурсори NOx, CO и NMVOC,друг клучен сектор е и Сообраќајот (Патен и непатен) кој учествува со 40%, 39% и 3.6% соодветно.

Кај емисиите на CH₄ клучни сектори се земјоделство, шумарство и употреба на земјиште со 47%, и отпад со 38%. Секторoт Земјоделие има значаен удел и кај NMVOC со удел од 47% соодветно, а Отпадот во вкупните емисии на CO учествува со 38%. Индустриските процеси кои ги вклучуваат и процесите на употреба на растворувачи се клучен извор во емисиите на NMVOC и учествуват со 38%. Фугитивните емисии учествуваат со околу 12% во емисиите на NMVOC.

Податоците користени за пресметка на прекурсoрите на озон се преземени од Инвентарот на емисии назагадувачки супстанци во воздухот по дадени сектори, односно дејности, подготвен во период 2021-2022 година за целиот временски период 1990-2020 година.

Инвентаризацијата на метанот како еден од прекурсорите на озон се врши по IPPC методологијата. Во рамките на Третата комуникација кон UNFCCC, подготвен е инвентар на стакленички гасови за период 1990-2020 година и од таму се земени податоците за емисии на метан по сектори.

Од направенате инвентаризација на прекурсорите на озон може да се забележи дека трендот е променлив до 2011 година од кога следува опаѓачки карактер.

Графикон 1. Вкупни емисии на прекурсори на озонот

Промените во количините на емисиите за NOx и CO од секторот сообраќај произлегуваат од промената на потрошените количини на дизел и бензин кај патничките возила.  Во овој сектор од година на година се обновува возниот парк, но се зголемува и бројот на користени возила што придонесува да нема значителни намалувања на емисиите од сообраќај. Воедно треба да се потенцира дека методологија на пресметка на емисии на ниво 2 се применува во последните пет години што доведува и до намалување на емисиите на сите загадувачки супстанци. Потребно е повисоко ниво на пресметка да се користи за целиот период со што би се направила пореална оценка за трендот на емисии од секторот сообраќај.

Што се однесува до редукција на емисиите на NOx од енергетскиот секторсо спроведената имплементација на IPPC директивата и воведувањето на најдобри достапни техники во инсталациите за производство на  топлински енергија, како и модернизација на постројките за производство на електрична енергија во 2013 година, забележано е намалување на емисиите на оваа загадувачка супстанца од енергетскиот сектор по 2013 година. Исто така, намалената потрошувачка на јаглен и мазут и намаленото производство на електрична енегија со постоечките енергетски капацитет доведува до намалување на емисиите на загадувачките супстанци кои произлегуваат од овој сектор. Количините на емисии на CO од несогорувачките објекти како домаќинствата најмногу зависи од употребата на дрва за затоплување. Овие емисии се намалуват во последните години заради намалената потрошувачка на дрва, а зголемена употреба на пелети и природен гас. Се очекува емисиите од овој сектор да се намалуваат и во иднина со зголемена примена на чисти горива, а особено со проширување на мрежата за гасификација.

Директивата 1999/13/EC која се однесува на  NMVOC емиси од примена на растворувачи во инсталации и одредени активности е делумно транспонирана (само во однос на граничните вредности) во националното законодавство, a не се воведени шемите за редукција за овие загадувачки супстанци. Од друга страна, транспонирањето на директивите 1994/63/ЕC и 2009/126/EC, кои се однесуваат на емисии од полнење и дистрибуција на безнин до бензинските станици е завшено, и во тек е имплементацијата на  Законот за контрола на емисии на испарливи органски соединенија при користење на бензини. Имено, во тек е регистрација на инсталации за складирање, инсталации за полнење и празнење на мобилни контејнери и на бензински станици, согласно донесениот правилник.

Сепак намалувањето на емисиите на NMVOC од спроведување на донесената и планираната регулатива се очекува да се постигне во наредните години.

Кај емисиите од стакленичкиот гас, метан, вкупните емисии се зголемуваат заради раст на емисиите во секторот отпад (најмногу од одлагање на цвртиот отпад) заради трендот на раст на количините на цврст отпад. Емисијата на метан од секторот земјоделие има опаѓачки тренд заради намален број на одгледуван добиток и намалените земјоделски површини. Намалување на емисиите на оваа загадувачка супстанца се очекува со спроведување на Законодавството за отпад.

Уделите на емисиите на озонските прекурсори по сектори и нивната доминација во текот на извештајниот период се прикажани на графиконите со број од 2-5 за секој озонски прекурсор одделно. .

Азотни оксиди NOx

Графикон 2. Вкупни емисии на NOx по сектори на годишно ниво

Главен извор на емисии на NOx во 2020 година е NFR категоријата 1.А.3 – Транспорт со удел од 22%, по што следуваат категориите 1.А.1 Производство на енергија и 1.А.2 – Согорување од производни индустрии и градежништво со удели од 22% и 27%, соодветно. NFRкатегоријата 1.А.4 – Други сектори (домаќинства, комерцијален, админстративен) во вкупните емисии на азотни оксиди учествува со удел од 8%, додека останатите категории имаат помал или незначителен удел во вкупните емисии на азотни оксиди.

Јаглерод моноксид (CO)

Графикон 3. Вкупни емисии на СO по сектори на годишно ниво

Главен извор на емисии на CO во 2020 година е NFRкатегоријата 1.А.4 – Други сектори (домаќинства, комерцијален, административен) со удел од 68%, по што следува NFRкатегоријата1.А.3 – Транспорт со удел од 11%. Потоа следуваат категориите 1.А.2 – Согорување во производни индустрии и градежништво) со удел од 9.66%, 5. Отпад со удел од 6.89% и 1.А.1 – Производство на енергија со удел од 2.21%.

Останатите NFRкатегории незначително учествуваат во вкупните емисии на јаглерод моноксид.

Неметанските испарливи органски соединенија (NMVOCs)

Графикон 4. Вкупни емисии на NMVОC по сектори на годишно ниво

Главен извор на емисии на NMVOCs во 2020 година е NFR категоријата 2 Индустриски процеси со удел од 38%, по што следуваат NFR категориите 1.А.4 Други сектори (домаќинства, комерцијален, административен), 3 – Земјоделство, 1.B – Фугитивни емисии од горива и 1.А.3 Транспорт со удели во вкупните емисии на NMVOCs од 17%, 12%, и 5%, соодветно. Останатите категории имаат помал удел во вкупните емисии на овие загадувачки супстанции во 2020 година.

Метан(CH₄)

Графикон 5. Вкупни емисии на CH₄ по сектори на годишно ниво

Што се однесува до емисиите на метан овде категоризацијата на емисии е направена во неколку сектора: Енергија, Индустрија, Земјоделство, Шумарство и употреба на природни ресурси и Отпад. Направени се рекалулациии и последна година во која се пресметани емисии на загадувачки супстанци во воздухот е 2019. Во 2019 година клучен е секторот Земјоделство, Шумарство и употреба на природни ресурси со 47% по што следи секторот Отпад со 38%, потоа следат емисии кои произлегуваат од Енергетскиот сектор со 15%. Во целиот прегледен период емисиите од секторот енергетика и земјоделство се намалуваат, а од секторот отпад се покачуваат со што и се зголемува уделот на емисии на метан од овој сектор. Зголемувањето на емисии од секторот отпад е резултат на зголемената популација и бавното спроведување на Стратегијата за отпад.

Во однос пак на постигнатите цели во 2020 година, емисиите на NOx и NMVOC се под националните граници плафони дефинирани во стариот Гетеборшкиот протокол и Правилникот за количините на горните граници-плафоните за 2010 година, во кој е транспонирана директивата 2001/81/EC, под емисиите за базните години 1987 година за NOx (согласно Протоколот кон Конвенцијата за далекусежно прекугранично загадување на воздухот од 1979 година за контрола на испуштањето азотни оксиди или нивно прекугранично пренесување) и 1988 година за NMVOC (согласно Протоколот кон Конвенцијата за далекусежно прекугранично загадување на воздухот од 1979 година за контрола на емисиите на испарливите органски соединенија или на нивното прекугранично пренесување).

Воедно постигната е целта за редукација на емисија на NOx oд големи согорувачки постројки за 2020 година за оваа загадувачка супстанца.

Заемисиите на CH₄и CO во ЕУ нема одредена цел но имплементацијата на одредени директиви и протоколи ќе влијае на нивна натамошна редукција. Воедно метанот е еден од шестте гасови кои се опфатени во рамките на Кјото протоколот, кој нашата земја го има ратификувано во 2004 година.

Опфат на податоци: excel

Извор на податоци: Министерство за животна средина и просторно планирање

Податоците за емисии на NMVOC, CO и NO_X како вкупните национални емисии и емисиите категоризирани по NFR се преземени од следната веб страна:  https://cdr.eionet.europa.eu/mk/un/clrtap/inventories/envyixaja/, каде се поставени во февруари 2022 година.

• Методологија за пресметка на индикаторот

Методологијата на пресметка на овој индикатор се базира на собирање и пресметка на податоци за емисиите на годишно ниво на ниво на држава на CO, NMVOC,CH₄иNO_x како вкупно, така и распределени по сектори, односно дејности.

Пресметкитесе во согласност со упатствата на согласно Упатството на ЕМЕП/ЕЕА односно методологијата на инвентаризација како и употреба на SNAP – селективна номенклатура на аерозагадувањето и за CH₄ согласно IPCC методологијата. Во однос на овој индикатор, бидејќи треба да се изрази особината за прекурсор на озонот, користени се фактори. Тие се дадени посебно за поедина загадувачка супстанција и тоа за NO_x е 1.22, за NMVOC e 1, за CO e 0.11 и за CH₄ е 0.014, a резултатите се изразени во килотони еквивалент на NMVOC.

• Извор за користената методологија

Методологијата која се користеше при пресметка и приказ на овој индикатор е дадена во EMEP/EEA Упатство за инвентар на емисии на загадувачки супстанци во воздух од 2009, 2013,2016 година и 2019 година кои можат да се најдат на следните линкови (http://www.eea.europa.eu/publications/emep-eea-emission-inventory-guidebook-2009, http://www.eea.europa.eu/publications/emep-eea-emission-inventory-guidebook-2013 и http://www.eea.europa.eu/publications/emep-eea-guidebook-2016 и https://www.eea.europa.eu/publications/emep-eea-guidebook-2019).

Во однос на емисиите од секторот производство на енергија и индустрија користени се мерења од инсталациите како и Имплицирани емисиони фактори кои се пресметани врз основа на мерењата.